Madeira heeft de naam het Bloemeneiland van de Atlantische Oceaan te zijn. Hoewel veel minder bekend herbergen de Azoren eveneens een interessante plantenrijkdom. Anders maar niet minder de moeite waard.

Doorkijkje in de Terra Nostra Gardens (São Miguel) en

Een groen triptiek

Door zijn afgelegen plek, middenin de Atlantische Oceaan bleven tal van soorten raszuiver en bracht een noordelijker breedtegraad, een gematigder klimaat met meer neerslag de ontwikkeling van deels anderssoortige flora teweeg.  Zelf had ik evenmin het bezoeken van tuinen niet bovenaan mijn lijstje met aandachtspunten gezet toen ik naar de Azoren afreisde, hoewel ik wist dat de natuur overweldigend zou zijn, en de kleuren ongekend verzadigd. Ik zou vooral worden getrakteerd worden op een ‘symfonie des vertes et des blues’, in al zijn nuances.

‘Symfonie des vertes’

meanderende vormen op land en te water (boven)

Toen ik mijn eerste tuin bezocht, gelegen rondom een van de populairste hotel-restaurants in de groene heuvels van São Miguel, wist ik dat op dit front nog voldoende te genieten was. Zeker als je in het juiste seizoen gaat. Want de vegetatie op de Azoren bestaat beslist uit meer dan de bijna archetypische hortensia die je op de meeste eilanden met honderden tegelijk langs de landwegen, in de heuvels en in de tuinen van de landgoederen ziet bloeien. Passend bij mijn strakke agenda, koos ik er drie uit. Uit compleet verschillende tijdsgewrichten.

Terra Nostra Gardens, Furnas (São Miguel) Grenzeloos groen

Niet ver van Furnas, waar borrelende gaten in de aarde sinds jaar een dag de potten met vlees en groenten gedurende een hele ochtend op aardwarmte worden gestoofd en onder meer aan de tafels van het restaurant van het Terra Nostra Hotel worden geserveerd, liggen ook de fraaie gelijknamige tuinen. De geschiedenis gaat al terug tot 1780 als een uit Boston afkomstige koopman,, en consul in de hoofdstad  Ponte Delgada, Sir Thomas Hikling, er zijn zomerresidentie laat bouwen. Aanvankelijk was het een simpel houten huis op een landgoed van twee hectare in een weelderige, lommerrijke omgeving. In de loop der tijd werd het landgoed verder uitgebreid. De burggraven Da Praia brachten verbeteringen aan samen met Portugese en Britse tuinspecialisten. Zo ontstonden een serpentine (soort meanderend kanaaltje), grotten, lanen omzoomd met buxus en padden afgezet met sinaasappelbomen. Ook werden tal van tuin- en laanbomen uit alle windstreken aangevoerd. Toen Vasco Bensaúde het landgoed in 1930 kocht, beschouwde hij een riant park rondom het toen net opgeleverde hotel van groot belang, en kocht langzaam stukjes grond bij waardoor het inmiddels meer dan 12,5 hectare groot is. De volgende generaties lieten de verzameling van meer dan 2500 bomen inventariseren, en voegde nog eens 3000 nieuwe struiken en bomen aan toe. Terwijl de derde generatie Patricia en Joaquim, samen met de tuinbaas Fernando Costa, in de afgelopen decennia diverse nieuwe deeltuinen hebben aangelegd waaronder vooral voor inheemse collecties varens en cycas alsmede een bloementuin. Verder wordt een nieuw deel ontwikkeld voor een collectie van meer dan 300 camelia-soorten. Niet alleen tuinliefhebbers, ook schilders of verfmakers zou zich hier eindeloos kunnen laten inspireren. Want de nuances, de diversiteit aan kleuren, alleen de groene tinten, is ronduit ongekend.

“Zo ontstonden een serpentine, grotten, lanen omzoomd met buxus en padden afgezet met sinaasappelbomen.”

Jardim Duque da Terceira, Angra do Heroísmo (Terceira)
Een stadse tuin met reliëf

Jardim Duque da Terceira in Angra do Heroísmo (Terceira)

Telkens stel ik me weer voor hoe dat moest zijn als je als Portugese zeeman in de zestiende eeuw, na een weken durende zeereis waar duizenden vierkante kilometers golvende zeemassa alles was wat je zag, ineens Angra de Heroísmo aan de horizon zag opdoemen. Een ontwikkeld stadje met een voor die tijd strak en geordend stratenpatroon. Pleinen, straten en wegen omzoomd door barokke stadspaleizen, kerken en kloosters. De hoofdstad van dit eiland, Terceira, het derde eiland letterlijk, staat nu op de Werelderfgoedlijst van UNESCO, de VN Organisatie voor Cultuur, Onderwijs en Wetenschap.
De fraaie tuin lag er toen nog niet. Dat waren mogelijk akkers van het Jezuietenklooster São Francisco dat naast de plek ligt waar zich nu de tuin bevindt. Het idee om de gronden te verwerven ontstond pas in 1854, aanvankelijk om er een experimentele tuin aan te leggen. Op dat moment was er akkerbouw op terrassen met droog stenen muurtjes en stonden er een paar kleine huisjes. Het is aan de Belgische plantkundige Francisco José Dewander Gabriel, afkomstig uit Luik, maar al op 18-jarige leeftijd vertrokken naar het eiland São Miguel, dat de tuin er uiteindelijk komt. Als de pachtcontracten in 1882 opnieuw worden verlengd, wordt er expliciet vermeld dat een deel van de gronden bestemd wordt voor een publieke tuin. En daarmee was de geboorte van een tuin een feit. Door zijn contacten met tal van kwekerijen rondom Parijs en in België wist hij al snel een aanzienlijke collectie op te bouwen, met de voor het eiland meest interessante gewassen. Dankzij hard werk en niet-aflatende overgave ontwikkelde de tuin zich een plek waar men graag bijeen kwam en flaneerde. Nog geen zes na zes na het besluit wordt de tuin omgedoopt tot Duque de Terceira Promenade. Dewander bleef tot aan zijn dood in 1897 nauw betrokken bij de tuin.
Niet alleen de rijk geschakeerde flora is interessant, ook de talrijke vijver- en trappartijen. Maar bovenal het ongekende niveauverschil van zo’n 60 meter. Het hoogste punt ligt in de bovenstad, op 80 meter boven de zeespiegel. Het aantal treden heb ik niet geteld, maar zeker is dat je vanaf dat punt een uitzicht dat niet alleen de enige groene oase van het centrum, en de oude binnenstad maar ook het eilandje, de Monte do Brasil, voor de kust en een belangrijk verdedigingspunt door de eeuwen heen, omvat. Trainen in de tuin loont dus de moeite.

“Door zijn contacten met tal van kwekerijen rondom Parijs en in België wist hij al snel een aanzienlijke collectie op te bouwen…”

Jardim Botánico, Horta (Faial)
Overzicht van de archipelvegetatie

Collectie inheemse soorten in de Botanische tuin buiten Horta (Faial)

Het zou in Flamengos moeten liggen. Flamengos deed denken aan ‘queso flamengo’ (kaas uit Vlaanderen, maar er wordt eigenlijk Hollandse kaas mee bedoeld). En dat bleek ook zo te zijn. Het buurtschap waar de botanische tuin van Faial lag was vernoemd naar de Vlamingen die hier in de zestiende eeuw in aanzienlijke aantallen woonden. Het buurtschap ligt opnauwelijks tien minuten rijden buiten de hoofd- en havenstad van een van de middelste eilanden van de archipel, Horta. De tuin is de jongste van het drietal. Twee jaar geleden vierde het z’n twintigste verjaardag. Hoewel de naam zou vermoeden dat het de botanische tuin van eiland Faial is,  heeft het toc vooral tot doel de flora van de gehele archipel te onderzoeken, te behouden en waar mogelijk ook projecten te initiëren de oorspronkelijke, inheemse vegetatie weer terug te brengen..De wetenschappelijke leest waarop deze tuin is gebaseerd, is terug te zien in de opzet. Deels zijn er zowel systematische als meer landschappelijke tuinen aangelegd rondom het oude landhuis – Quinta São Lourenço – aangelegd. Het landhuis doet ook dienst als kantoor. Achter het hoofdgebouw is een ter gelegenheid van het jubileum een nieuw bezoekerscentrum geopend. In totaal bestond het complex uit zeven onderdelen. Zo zijn er carrés met medicinale en aromatische planten en kruiden, een deel met sierplanten die vooral in lokale eilandtuinen voorkomen en een tuin met een kleine collectie orchideeën. De tuin met de inheemse planten die op de eilanden van de archipel voorkomen is een van meest aantrekkelijke en bovendien de grootste. Deze collectie is verzameld in een siertuin met meanderende paden, vijvers en diverse bosschages. En voor als het regent, wat het nog wel eens wil doen, biedt het sinds een paar jaar compleet vernieuwd bezoekerscentrum de mogelijkheid de tentoonstelling of een van de video en/of dvd-presentaties te bekijken.

Boekentip

Voor tuinliefhebbers verscheen er een handige gids over alle belangrijke tuinen op de negen eilanden van de archipel. In totaal staan meer dan 65 tuinen en parken in beschreven. Het boek verscheen als compleet Portugees-Engelse talige editie. Hoewel wetenschappelijk van beschrijving en interpretatie is de taal zo toegankelijk dat het juist datgene heeft wat een breed toegankelijk gids moet hebben. Een must-have want de informatie bij VVV’s en/of andere toeristische diensten over dit onderwerp is heel summier.

Isabel Soares de Albergaria
Jardins & Parques dos Açores –  Azores Parks and Gardens
Argumentem – Guias e Roteiros
ISBN 9 789728 489380

Foto’s: Emanuel Veríssimo (Terra Nostra Gardens en Jardim Duque da Terceira), Engh. João Melo (Jardim Botánico do Faial)

door drs. Leslie Leijenhorst