Een Moorse erfenis
Als een arendsnest op een heuvel, temidden van de golvende vlaktes van de provincie Alentejo, ligt het witte stadje Arraiolos. Slechts een speldenknopje op de kaart van Portugal. Toch heeft dit ogenschijnlijk, onbeduidende stadje wereldfaam. Hier worden al eeuwen op traditionele wijze tapijten gemaakt. Een van de fraaiste voorbeelden van het Portugese artistieke erfgoed.
Ingrediënten voor een tapijt.
Over de exacte herkomst van deze tapijten is weinig bekend. De oorsprong wordt toegeschreven aan Moorse ambachtslieden. De Moren overheersten immers ruim 500 jaar het Iberisch schiereiland. Zij brachten veel ambachtelijke kennis mee. Ook worden overeenkomsten gezien met de tapijten uit het Verre Oosten. De techniek zou via Portugese zeelieden, die in de 16e eeuw de wereld introkken, mee zijn teruggenomen naar het vaderland.
Duiven, pauwen, zwanen
Door de eeuwen heen beleefden de Arraiolos-tapijten verschillende hoogtijperiodes. Deze uitten zich in de vervolmaking van specifieke motieven. In de beginperiode, eind 16e, begin 17e eeuw, overheersten kleine arabesken, veelal van Perzische origine. In de eeuw daarop, tot rond 1760, lag de nadruk op grote bloempatronen. Terwijl in de 19e eeuw ingewikkelder patronen grote populariteit genoten. Vaak een combinatie van vogels en andere dieren, bloemen, geometrische motieven en arabesken. Vooral sierlijke vogels als duiven, pauwen en zwanen waren geliefd. De motieven uit de verschillende perioden zijn nog altijd terug te vinden op de Arraiolos tapijten die nu worden gemaakt. Alhoewel klanten tegenwoordig ook met eigen ideeën komen. Maar dan gaat het vooral om bepaalde kleurstellingen of afmetingen passend bij het eigen interieur. Het randpatroon, dat wordt ingevuld met verschillende motieven komt altijd terug.
“Vaak een combinatie van vogels en andere dieren, bloemen, geometrische motieven en arabesken.”
Stompe naald
Twee replica’s van klassieke ontwerpen.
De constante kwaliteit van de tapijten zou wijzen op machinale productie. Maar de tijd in Arraiolos gaat langzamer dan in de rest van Portugal. De tapijten worden nog altijd met de hand geborduurd in de zogenoemde schuine kruissteek, hier Arraiolos steek genoemd. Ook wel bekend als de Griekse steek. Met een grote, stompe naald wordt de dikke wol door het jute basisdoek gestoken; op een manier zoals dat al eeuwenlang gebeurd. Het effect van deze techniek is een dicht bouclé-effect. Anders dus dan bij de gewone kruissteek. Over één vierkante meter doen de vlijtige vrouwenhanden ruim twee werkweken. Tot het midden van de 19e eeuw werd de wol geverfd met natuurlijke verfstoffen zoals indigo, het zwarte peperboompje, wouw (reseda, een soort groen) en Braziliaans hout. Later kwamen synthetische kleurstoffen steeds meer in zwang.
(Foto’s: Casa dos Tapetes de Arraiolos)
Huisateliers
Wie op een koele dag in het najaar door de verstilde straatjes van Arraiolos loopt, vraagt zich af waar alle activiteiten zich afspelen. Het stadje, met niet meer dan 9000 inwoners, telt immers zo’n 30 ateliers. Een paar winkeltjes en wat toonzaaltjes duiden op de aanwezigheid van dit ambacht. Net als vroeger vindt de productie in kleine huisateliers plaats. Vaak verborgen op de bovenetage van een eenvoudig, witgekalkt huisje. Eenmaal binnen is het over met de stilte. Dan lijkt het alsof je een vertrek met kakelend pluimvee bent binnengewandeld. Tien tot vijftien vrouwen, gezeten op lage stoeltjes, vertrouwen daar met een fascinerende snelheid en routine kruissteken aan de jute ondergrond toe. Onderwijl keuvelend over de dingen die het stadje beroeren en luisterend naar fado’ en andere traditionele muziek, die als Arbeidsvitaminen fungeert.
“Tot het midden van de 19e eeuw werd de wol geverfd met natuurlijke verfstoffen zoals indigo, het zwarte peperboompje, wouw en Braziliaans hout.”
Borduursters
Alleen als de temperaturen in het atelier in de zomer tot tropische waarden zijn oplopen, wil men de werkzaamheden nog wel eens in de schaduw voor de deur voortzetten. Een atelier bestaat uit niet meer dan een paar kamertjes. Elk kamertje herbergt een deel van het productieproces. De meeste ateliers zijn georganiseerd in een coöperatie. Sommige borduursters werken alleen, anderen in groepjes. Iedereen lijkt zijn eigen taak te hebben. Maar de borduursters wisselen regelmatig van activiteit. De ene keer tekent de één het grondpatroon, borduurt een ander de hoofdmotieven, en maakt een derde franjes. En andersom. Bovendien is elk tapijt weer anders. En dat is ook afwisseling volgens de borduursters.
Naast diverse winkeltjes in Arraiolos zijn er ook in Lissabon en Porto specialistische tapijtzaken. Een ervan is Casa dos Tapetes de Arraiolos, Rua da Imprensa Nacional, 116E, P-1250-127 Lisboa, T +351 21 3963354, E info(at)casatapetesarraiolos.com, I www.casatapetesarraiolos.com. Deze winkel heeft meerdere vestigingen in het land.
(1 juli 2007, eerder in een andere versie gepubliceerd in Portugal Magazine, januari 1996 door drs. Leslie Leijenhorst)