Noorwegens belangrijkste componist, Edvard Grieg, overleed op 4 september 1907. Dit jaar zal uitgebreid stil worden gestaan bij de componist die Noorwegen in velerlei opzichten op de kaart zette. Grieg07 is de organisatie die belast is alle feestelijkheden en evenementen te initiëren en te coördineren, zowel op nationaal als internationaal niveau. Zeker is dat Troldhaugen waarin Grieg tot aan zijn dood woonde en nu museumhuis, en het ernaast gelegen auditorium, een belangrijke rol bij de viering zal spelen.
Troldhaugen bij het vallen van de avond.
Het belangrijkste doel van Grieg07 is het erfgoed van de vermaarde componist weer op de kaart te zetten, en de muziek in het bijzonder. Als uitgangspunt koos men drie lijnen waar langs deze culturele erfernis wordt belicht: Grieg, de humanist. Grieg, de componist. En Grieg, de verzamelaar. Het presenteren van de Noorse cultuur buiten de grenzen is altijd al een integraal onderdeel geweest van het buitenlandse beleid van dit fjordenland. Daarom zullen er tijdens de honderdste verjaardag van Griegs dood in 2007 ook tal van activiteiten en evenementen in het buitenland worden georganiseerd. Deze zijn onder meer via www.grieg07.no terug te vinden. Bedoeling is niet alleen een kortstondige opleving van de belangstelling voor Noorwegens beroemdste componist te genereren, maar een langdurige revitalisering van de belangstelling die er in feite toch altijd al is geweest voor het schitterende oeuvre van Grieg. De organisatie heeft een tijdelijk budget van NOK 15 miljoen. Daarvan komen de belangrijkste bijdragen van de Noorse regering, de Stad Bergen en de provincie Hordaland. Een belangrijk onderdeel van deze samenwerking is de presentatie van Grieg op internet waar de informatie in 18 talen te lezen zal zijn en worden gedistribueerd via de officiële site van Noorwegen: Norgesportalen. Daarnaast zal er natuurlijk een reeks van merchandise op de markt worden gebracht en bovenal een groot aantal nieuwe CD’s.
Ambassadeur
Grieg achter piano in 1907.
Edvard Grieg (1843-1907) wordt Noorwegen’s beste muzikale ambassadeur genoemd. Geen ander is zo bekend geworden. Geen ander reisde samen met zijn vrouw Nina zoveel door Europa, die de basis legde voor zijn bekendheid na zijn dood. Hij liet een erfenis voor zijn opvolgers na. Vele componisten hadden moeite zich van zijn invloed te bevrijden. Veel van zijn latere werk schreef Grieg in Troldhaugen bij Bergen dat uitgroeide tot een pelgrimsoord voor liefhebbers van zijn muziek. Naast zijn huis, componeerhut en graf houden een modern Griegmuseum en een markante muziekzaal deze componist in levende herinnering. En daarom ga ik er na meer dan tien jaar weer eens terug.
Niks
Edvard Hagerup Grieg wordt geboren op 15 juni 1843 in Bergen aan de Noorse westkust. Al op 15-jarige leeftijd gaat hij piano, muziektheorie en compositie aan het conservatorium in Leipzig studeren. Na zijn studie vertrekt hij naar
”Het genereren van een langdurige revitalisering van de belangstelling voor leven en werk.”
Kopenhagen. Daar trouwt de 24-jarige Grieg, na een geheime driejarige verloving, met zijn nicht Nina Hagerup (1845-1935), een bijzonder getalenteerde zangeres. Dit ondanks de uitgesproken bezwaren van zijn schoonmoeder: “Hij is niks, hij heeft niks, en hij componeert muziek die niemand wil horen.” Het scherpe oordeel van haar ten spijt raakt Grieg’s muziek al snel populair; in binnen- en buitenland. Hij maakt concertreizen naar de culturele metropolen van Europa en speelt met de grootste orkesten en solisten. Hoe goed het ook gaat met zijn muzikale carrière, zijn huwelijksleven floreert aanzienlijk minder. Nina schijnt al van het begin af aan moeite te hebben gehad met het maken van een keuze tussen broer John en Edvard. Het verhaal gaat dat ze zelfs een kortstondige affaire met John heeft gehad.
Auditorium (Foto’s: Visit Bergen en Grieg07)
Paradis
Toch is Nina de inspiratie en de ideale vertolker van zijn liedcomposities. Van 1866 tot 1874 woont het echtpaar in de Noorse hoofdstad waar hij onder meer privé-leraar en dirigent is. Na hun verblijf in Rome waar Grieg sterk wordt gemotiveerd door Franz Liszt, richt hij de Musikforeningen op, waarvan waarvan hij de eerste dirigent wordt. Een paar jaar later kent het Noorse parlement hem een jaarlijks kunstenaarsstipendium toe. Dat geeft hem in velerlei opzichten armslag. Ze verhuizen naar de Hardangerfjord om na een paar jaar weer te keren naar Bergen, waar hij dirigent wordt van het Harmonien muziekgezelschap. In 1884 verhuizen Edvard en Nina voor de laatste maal. Grieg heeft architect Schack Bull een houten villa in Zwitserse stijl laten bouwen in het dorpje Paradis, zo’n tien kilometer buiten Bergen. Nog steeds een adres en postcode met veel prestige. Doch zo paradijselijk als toen is het niet meer. Lommerrijk is de nabije omgeving daarentegen nog immer. Opnieuw zijn er plannen die de toch al verstoorde idylle verder onder druk zetten. Eerste de steeds drukker wordende provinciale weg aan de andere kant van het water, en nu plannen voor flatgebouwen in de lommerrijke heuvels. Een goed georganiseerd burgercomité heeft al van zich laten horen. Nina noemt het Troldhaugen dat Trollenheuvel betekent. Samen met haar leeft en werkt hij er elke zomer van 1885 tot aan zijn dood in 1907. Troldhaugen zou gebouwd zijn als een reddingspoging voor een wankel huwelijk. Zoals zoveel muzikale huwelijken begon dit huwelijk met liefde en muziek.
Zilveren bruiloft
Vanaf de parkeerplaats voert een korte wandeling over een grindweg omzoomd met grillige bomen naar het complex van gebouwtjes en paviljoens. Ogen als trollen …. Want Troldhaugen bestaat tegenwoordig uit meer dan de gelijknamige villa, de componeerhut pal aan het Nordåsvannetmeer en Grieg’s graf. Een nieuwe toevoeging is het paviljoen dat het museum en de Troldsalen (de concertzaal) herbergen. De houten villa oogt verzorgd, de bloemrijke perken zijn goed onderhouden. Op de begane grond bevinden zich behalve de voormalige keuken, de eetkamer en de grote muziekkamer de zitkamer die uitkijkt op de fjord. De vertrekken zijn ingericht in een chique-burgerlijke stijl, maar beslist warm en knus, mede door de zichtbare houten balken. Op de kastjes en tafels staan kunstvoorwerpen en geschenken. In de vensterbanken bloeien geraniums. Precies zoals Nina ze in haar tijd had. In de muziekkamer pronkt een Steinway-vleugel. Grieg krijgt het instrument in 1892 bij zijn zilveren bruiloft van Nina en zijn vrienden. Het verhaal gaat dat hij er niet geheel gelukkig mee was. Hij had inspraak willen hebben in het type en fabrikaat van het instrument. De vleugel wordt nog altijd gebruikt bij recitals tijdens het Bergen International Festival en bij bijzondere privé-concerten.
“Troldhaugen, muzikaal pelgrimsoord voor Grieg-adepten”
Memorabilia
De keuken is er niet meer. Die moest plaats maken voor een kamer vol memorabilia. Beslist aardig is de zilveren lepel met zeilschepen en een vork met molens. “Een geschenk van het Concertgebouworkest uit Amsterdam,” zegt mijn gids. Grieg was tijdens zijn tweede bezoek aan ons land zo onder de indruk van het gezelschap dat hij het vroeg naar het muziekfestival in Bergen te komen. In een hoek trekken Grieg’s hoed, wandstok en lunchjasje de aandacht. Het zwarte jasje is zo klein dat je je afvraagt of dat wel van de grote Noorse meester is geweest. Maar Grieg was klein, 1.52 meter. Als ik later weer naar buiten wandel, staaf ik zijn statuur aan de hand van de sculptuur van Grieg hoe klein dat nu eigenlijk is. In de tuin staat namelijk een levensgetrouw beeldhouwwerk van hem. Grieg was behept met een minderwaardigheidscomplex. Hij meed zo veel mogelijk foto’s samen met grote mannen. Terwijl als Grieg moest poseren voor foto’s of schilderijen hij met zijn handen zijn jasje naar voren trok; om groter te lijken dan hij in werkelijkheid was. Want niet alleen zijn lengte speelde hem parten, ook zijn lichaam. Tijdens zijn verblijf in Leipzig kreeg hij een aanval van pleuritis. Besloten werd een van zijn longen te verwijderen, een voor die tijd ingrijpende operatie. Dat had tot gevolg dat zijn bovenlijf wat was geschrompeld.
Muziekuitgevers
Grieg sterft op 4 september 1907. Het valt Nina steeds zwaarder om alleen de zomers door te brengen op Troldhaugen. In 1916 betrekt de familie Raabe het huis. Mede door de Eerste Wereldoorlog, waardoor haar inkomsten van Duitse muziekuitgevers wegvallen, wordt ze gedwongen het huis te verkopen; gelukkig aan een familielid. Het plan om van Troldhaugen na Grieg ’s dood een soort museumhuis van te maken, loopt een paar keer om diverse redenen averij. Veel van de persoonlijke stukken worden opgeslagen bij onder meer het Bergense Konstindustrimuseum. Maar uiteindelijk wordt het dan toch nog op 25 mei 1928 als een museumhuis geopend. Nog een keer zal Nina terugkeren wanneer haar urn wordt bijgezet in het graf van haar geliefde Edvard, op zijn geboortedag, 15 juni 1935.
“Maar Grieg was klein, slechts 1.52 meter.”
Miniaturist
Revolutionair was Grieg’s muziek niet. Jean Sibelius en Hugo Alfvén, deden het in Finland en Zweden, Frédéric Chopin en Michael Glinka in Polen en Rusland. Ook hij baseerde zijn stijl op de volksmuziek van zijn vaderland. De geniale Grieg overtrof echter het werk van zijn voorgangers en tijdgenoten. Kort na zijn muziekstudie componeert hij een aantal werken in zijn eigen karakteristieke stijl zoals Humoresques voor piano (op. 6) en de pianosonate in E mineur (op. 7). Deze worden al snel gevolgd door veel rijpere stukken als de vioolsonate in G majeur (op. 13) en het beroemde pianoconcert in A mineur (op. 16, 1868). Dat is nog altijd een van de meest gespeelde pianoconcerten ter wereld. Grieg, die vaak werd geplaagd door ziekte, was niet zeer productief als componist. Officieel zijn er slechts 74 opusnummers. Hij werd wel een ‘miniaturist’ genoemd omdat hij veel voor viool en piano en kleine ensembles schreef, en maar weinig grote werken als symfonieën. Andere bekende werken zijn de twee Peer Gynt suites (op. 46 en 55, in 1874-75), die Henrik Ibsen’s toneelstuk begeleiden. Deze bevatten onder meer prachtige delen als In de hal van de Bergkoning, Morgenstimmung en Solveig’s Lied. Zijn muziek droeg mede bij tot de bekendheid en de populariteit van het toneelstuk. Ook als liedcomponist was hij niet onverdienstelijk. Hij wordt regelmatig vergeleken met Johannes Brahms, Hugo Wolf en Richard Strauss.
Bladmuziek
Omdat Bergen zich op haar karakteristieke kant laat zien – de stad staat bekend om haar meer dan 300 regendagen per jaar – besluit een kijkje te nemen in de fraaie concertzaal waar plaats is voor 200 toehoorders en zo’n driehonderd concerten en recitals per jaar worden gegeven. Warme houten tinten domineren het amfitheaterachtige auditorium waarbij een glazen wand achter het podium zicht geeft op de majestueuze natuur. Toevallig speelt er net een pianist die een van de vele mini-recitals speelt met Griegs meeslepende romantische melodieën. Na afloop glijd ik via een bochtig en wat glibberig pad naar de oever van het meer. Daar staat het componeerhuisje. Een kleine blokhut, sober ingericht. Houten wanden en plafonds, vaste vloerbedekking met sombere geometrische motieven, simpele meubelen. Een luie stoel. De schrijftafel staat pal aan het raam met schitterend uitzicht over het meer. Een zwarte piano. Op het taboeret ligt een dik pak bladmuziek. Een kussen zou te weinig verhoging hebben gegeven voor de kleine Grieg. Het blijkt bladmuziek van de pianowerken van Beethoven te zijn. Het verhaal gaat dat de componist niet veel op had met Beethoven’s werk. Toch hangen er verschillende portretten van hem in zijn huis. Als hij aan het einde van de dag zijn werk beëindigde, legde Grieg een briefje op de stapels papier. “Als iemand inbreekt, wordt hij vriendelijk verzocht de muziek te laten liggen omdat die voor niemand anders dan Edvard Grieg waarde heeft.”
Episoden
Voordat ik vertrek, breng ik een bezoek aan het Edvard Grieg museum dat in een deel van het paviljoen ligt waarin zich ook een kleine museumwinkel, een restaurant annex café en de concertzaal bevindt. De tentoonstelling ontwikkelt zich volgens een tijdpad dat een beeld geeft van de verschillende episoden uit zijn leven zoals Grieg als schrijver, als dirigent en als kuuroordbezoeker, want door zijn slechte gezondheid verbracht hij regelmatig tijd in kuuroorden. Foto’s, manuscripten, brieven, objecten en teksten dienen als illustratie. In de filmzaal worden diverse rolprenten vertoond. Multimediale presentaties, muziekfragmenten en fotocollages laten de bezoeker op een boeiende en eigentijdse wijze kennis maken met het leven van de componist die Noorwegen voorgoed en stevig op de muzikale wereldkaart plaatste.
Edvard Grieg Museum – Troldhaugen, Troldhaugveien 65, N-5040 Paradis. Geopend: jaarlijks van 1 mei t/m 30 september.
Een greep uit het programma
Zowel in Noorwegen als daarbuiten zullen allerlei festiviteiten, tentoonstellingen en andere actitiviteiten plaatsvinden. Een selectie van het (voorlopige) programma uit zijn geboortestad Bergen.
23 mei – 3 juni: Internationaal Bergen Muziek Festival, met bijzondere aandacht voor het werk van Edvard Grieg; 24 mei: opening van herdenkingstentoonstelling in het Edvard Grieg Museum; 30 mei-2 juni: Congres van de International Grieg Society over de betekenis van Grieg; 15 juni: viering van Edvard Griegs geboortedag in Troldhaugen; 4 september: officiële herdenking van Griegs sterfdag. In het najaar wordt tijdens het Filmfestival in Bergen voor het eerst een aan hem gewijde documentaire vertoond.
Voor meer informatie:
www.troldhaugen.com
www.visitBergen.com
www.grieg07.no
(ook gepubliceerd in Nordic 1, 2007 door Leslie Leijenhorst)